चिनियाँ शान्ति योजनाले युक्रेन युद्धको निकास दिनेबारे विज्ञहरूको विमर्श
फेब्रुअरीको उत्तरार्धमा चीन कूटनीतिक तवरमा झन् सक्रिय रहेको देखियो । चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीको केन्द्रीय विदेश मामिला आयोगको कार्यालयका निर्देशक वाङ यीले युरोपको भ्रमण गरे । म्युनिख सुरक्षा सम्मेलनमा भाग लिए । हंगेरी र रुसको भ्रमण गरे । मस्कोमा उनले सुरक्षा परिषद्का सचिव निकोलाई पात्रुसेभ, विदेशमन्त्री सर्गेई लभरोभ र अन्त्यमा रुसी राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिनसँग भेटवार्ता गरे ।
वाङले पुटिनलाई चीन रुससँग रणनीतिक सहयोग सुदृढ गर्न तयार रहेको आश्वासन दिए । उनले रुस–चीन सम्बन्ध तेस्रो देश विरुद्ध निर्देशित नभएको र बाहिरी दबाबमा नझुक्ने कुरामा जोड दिए ।
रुसी राष्ट्रपति पुटिनले आफ्ना चिनियाँ समकक्षी मित्र सी चिनफिङको जनवादी गणतन्त्र चीनको राष्ट्रिय जनकांग्रेसको सत्रपछि रुसको औपचारिक भ्रमणको प्रतीक्षामा रहेको पुष्टि गरे । द वाल स्ट्रीट जर्नलका अनुसार यो भ्रमण अप्रिलमा वा मेको सुरुमा हुन सक्छ जतिखेर रूसले विश्व युद्ध दोस्रोको विजय दिवस मनाउँछ।
द वाल स्ट्रिटका स्रोतहरूले रिपोर्ट गरे अनुसार चीनले युक्रेन द्वन्द्व समाधानमा ठूलो भूमिका खेल्न चाहन्छ । साथै सीले बहुपक्षीय शान्ति वार्तामा छलफल गर्ने योजना बनाएका छन् । त्यस लगत्तै चीनले द्वन्द्वको लागि आफ्नो शान्ति प्रस्ताव गरेको थियो । यद्यपि धेरै पर्यवेक्षकहरूका लागि चीनका प्रस्तावहरूले जवाफहरू भन्दा धेरै प्रश्नहरू उत्पन्न गर्छन्।
चिनियाँ दस्तावेज
वाङ युरोप भ्रमणमा रहँदा चीनले नयाँ विश्वव्यापी सुरक्षा संरचनामा आफ्नो अडान व्यक्त गर्ने दुईवटा कागजातहरू सार्वजनिक गरे। फेब्रुअरी २१ मा परराष्ट्र मन्त्रालयले ६वटा मुख्य सिद्धान्तहरूमा आधारित विश्वव्यापी सुरक्षा पहलको अवधारणा जारी ग¥यो। कागजातले प्रायः युक्रेनमा द्वन्द्वको सन्दर्भमा चीनको तटस्थ अभिव्यक्तिलाई पटक पटक व्यक्त गरेको छ ।
उदाहरणका लागि सबै देशहरूको सार्वभौमसत्ताको सिद्धान्त वैधानिक सुरक्षा चिन्ताहरूप्रति गम्भीर मनसायतर्फ उभिन्छ । पहिलो शोधलाई कहिलेकाहीँ युक्रेनमा रुसी आक्रमणको चीनले अस्वीकार गरेको रूपमा व्याख्या गरिन्छ, दोस्रो बुँदाले पूर्वमा नाटोको विस्तारको बारेमा रुसको चिन्तालाई बेवास्ता गर्ने पश्चिमी नेताहरूको निर्णयलाई दर्शाउँछ । साथै, चीनले युद्ध र प्रतिबन्धहरूबाट होइन, वार्ता र परामर्शबाट मतभेद तथा विवादहरू समाधान गर्न प्रतिबद्ध रहेकोमा जोड दिएको छ।
फेब्रुअरी २४ मा, युक्रेनमा रुसी आक्रमणको वार्षिकोत्सवमा चिनियाँ विदेश मन्त्रालयले अर्को दस्तावेज सार्वजनिक ग¥यो जसलाई मिडियामा चीनको शान्ति योजना भनिएको वास्तवमा चीनले युक्रेन संकटको राजनीतिक समाधानमा चीनको स्थिति शीर्षकको विषयवस्तुलाई मार्गचित्रको रूपमा कहिल्यै प्रस्तुत गरेको छैन् । कागजातमा उल्लेख बाह्र बुँदाहरू यसप्रकारका छन् ।
१.सबै देशहरूको सार्वभौमसत्ता र क्षेत्रीय अखण्डता र अन्तर्राष्ट्रिय कानूनका मानदण्डहरूको सम्मान;
२. शीत युद्ध मानसिकताको अस्वीकार (सैन्य समूहहरूको विस्तार सहित);
३. युद्धविराम र शत्रुताको अन्त्य (युद्धमा, कसैले जित्दैन);
४. शान्ति वार्तामा फिर्ता;
५. मानवीय संकटको समाधान;
६. नागरिक र युद्ध बन्दीहरूको संरक्षण;
७.आणविक ऊर्जा संयन्त्रहरूको सुरक्षा सुनिश्चित गरिरहनु;
८. आणविक हतियारको प्रयोगको रणनीतिक जोखिममा कमी र रोकथाम;
९.अन्न कोरिडोर भित्र खाद्य निर्यात;
१०. एकपक्षीय प्रतिबन्धहरूको अन्त्य;
११. उत्पादन र आपूर्ति श्रृंखलाको स्थिरता सुरक्षित;
१२. युद्धपछिको पुनर्निर्माणमा अन्तर्राष्ट्रिय समुदायको संलग्नता।
प्रचुर शान्ति
चीनको शान्ति प्रस्तावले सबै प्रमुख खेलाडीहरूबाट सकारात्मक प्रतिक्रिया आएको देखिएन । रूसको स्वागत विनम्र थियो । तर चिसो थियो । भ्लादिमिर पुटिनका प्रेस सचिव दिमित्री पेस्कोभले चिनियाँ साथीहरूको योजनामा रुसले धेरै ध्यान दिने बताए । तर अझसम्म यो शान्तिपूर्ण मार्गमा फिर्ताको लागि कुनै पूर्व शर्तहरू देखिएको छैन । उनले सैन्य कारवाही जारी रहने र रुस आफ्नो लक्ष्य हासिल गर्ने दिशामा अघि बढिरहेको बताए ।
परराष्ट्र मन्त्रालयका प्रवक्ता मारिया जाखारोभाले यसअघि रुसले चीनको मूल विचार साझा गरेको र अन्तर्राष्ट्रिय कानून र अविभाज्य सुरक्षाको पालनाका सिद्धान्तप्रति प्रतिबद्ध रहेको बताइन्। रुस राजनीतिक र कूटनीतिक माध्यमबाट आफ्ना उद्देश्यहरू प्राप्त गर्न तयार छ । तर शान्ति सम्झौताले युक्रेनलाई पश्चिमी हतियार र भाडाका सैनिकहरूको आपूर्तिमा रोक लगाउने, शत्रुताको अन्त्य, देशलाई तटस्थ असंलग्न स्थितिमा फर्काउने, र नयाँ क्षेत्रीय वास्तविकताहरूको पहिचान गर्नुपर्ने जाखारोभाले बताइन्।
चीनको पहललाई अमेरिकी अधिकारीहरूको तर्फबाट आलोचना भयो । जसले प्रस्तावहरूको बारेमा रुसकोे उत्साहलाई गलत रूपमा मूल्यांकन गरेको देखियो ।
“पुटिनले यसको प्रशंसा गर्दैछन्, त्यसोभए यो शान्ति योजना कसरी राम्रो हुन सक्छ? मैले योजनामा त्यस्तो केही देखेको छैन । जसले चीनको योजना पालना गरिएमा रुस बाहेक अरू कसैलाई फाइदा पुग्ने कुरा संकेत गर्छ । चीनले युक्रेनको लागि पूर्णतया अन्यायपूर्ण युद्धको नतिजाको लागि वार्ता गरिरहेको छ भन्ने विचार तर्कसंगत छैन, “अमेरिकी राष्ट्रपति जो बाइडेनले एबीसीसँगको अन्तर्वार्तामा भने । बाइडेनको अभिव्यक्तिमा भनाइ थप्दै, उनको राष्ट्रिय सुरक्षा सल्लाहकार जेक सुलिभानले चीन सबै देशहरूको सार्वभौमसत्ताको सम्मान गर्ने पहिलो बिन्दुमा अडिग रहोस भन्ने सुझाउ दिए ।
चीनको योजनामा टिप्पणी गर्दै नेटोका महासचिव जेन्स स्टोल्टेनबर्गले चीनले धेरै विश्वासलाई अभिप्रेरित नगरेको बताए। अहिलेसम्म त्यस्तो कुनै प्रमाण नभेटिए पनि रुसलाई चिनियाँ हतियार आपूर्ति हुनसक्ने आशंका उनको नेटोलाई भएको उनले बताए । यसैबीच युरोपेली आयोगका अध्यक्ष उर्सुला भोन डर लेयनले ईयूले चीनको कागजातको अध्ययन गर्नेछ तर चीन र रुसबीचकोे मित्रताको प्रकाशमा मात्र यसको अध्ययन हुने बताइन् ।
युक्रेनका राष्ट्रपति भ्लादिमिर जेलेन्स्कीले चीनको योजनाको प्रतिबिम्बलाई तटस्थ तरिकाको भएको टिप्पणी गरे । जेलेन्स्कीले चीन प्रस्तावहरूमा उल्लिखित सबै विचारहरू साझा नगरे पनि केही युक्रेनका लागि उपयुक्त भएको बताए । उदाहरणका लागि, सबै देशहरूको क्षेत्रीय अखण्डताको समर्थन । यद्यपि, जेलेन्स्कीले जबसम्म चीनको योजनामा युक्रेनको भूभागबाट रुसी सेना फिर्ता गर्ने प्रस्ताव समावेश हुँदैन तबसम्म यो असम्भव हुने कुरामा जोड दिए । यसै क्रममा जेलेन्स्कीले चिनियाँ राष्ट्रपति सी चिनफिङसँग पनि भेट्ने इच्छा व्यक्त गरे ।
जेलेन्स्कीका सल्लाहकार मिखाइल पोडोल्याकले कडा प्रतिक्रिया दिए । उनले कुनै पनि प्रस्तावमा सन् १९९१को सीमानामा फिर्ता समावेश हुनुपर्ने संकेत गरे । राष्ट्रपतिको “सर्भेन्ट अफ द पिपुल” गुटका प्रमुख डेभिड अरखामियाले वर्तमान वास्तविकताका कारण तत्काल वार्ता सुरु गर्न दुवै पक्ष चीनको सुझाव स्वीकार गर्न नसकिने अवस्थामा रहेको बताए ।
यस पृष्ठभूमिमा, युरोपमा अमेरिकाको सबैभन्दा नजिकको सहयोगी पोल्याण्डको स्थिति अचम्मको रूपमा अगाडि आयो। पोल्याण्डका राष्ट्रपति एन्ड्रेजेज डुडाले यो पहल शान्तितर्फको बाटो बन्न सक्ने र चीन जस्तो ठूलो शक्तिलाई कम आकलन गर्न नहुने बताए । यी शब्दहरूले चीनसँग लाभदायक आर्थिक सम्बन्ध कायम राख्ने उनको इच्छालाई संकेत गर्न सक्छ।
चीन भनेको के हो
त्यसोभए किन चीनको शान्ति योजना यति अस्पष्ट रह्यो र किन मानवताको हितका लागि यसको अपिलले पश्चिमबाट यस्तो कडा प्रतिक्रिया उत्पन्न गर्यो?
“हामीले के देख्यौं कुनै पनि हिसाबले कार्य योजना वा शान्ति स्थापना गर्ने अपिल होइन। बरु, यो चीनको अडानको घोषणा हो। चीनले के आह्वान गरेको छ र के चाहन्छ भन्ने कुरा विश्व समुदायले हेर्नु महत्वपूर्ण छ । यो अफवाह छ कि चीन घातक हतियार आपूर्ति गर्न वा अन्यथा द्वन्द्वमा हस्तक्षेप गर्न चाहन्छ। यस कागजातबाट, चीनले आफ्नो फरक उद्देश्य रहेको देखाएको छ, र यो शान्तिको पक्षमा उभिएको छ, “मस्को स्टेट युनिभर्सिटीमा एसियाली र अफ्रिकी देशहरूको संस्थानका निर्देशक एलेक्सी मास्लोभले आरटीसँगको कुराकानीमा भने।
मास्लोभका अनुसार, चीनको प्रस्ताव पश्चिमका लागि अपर्याप्त रूपमा कट्टरवादी छ र रुसका लागि धेरै नरम छ किनभने यसले पश्चिमी कार्यहरूको प्रत्यक्ष निन्दा गर्दैन।
सैन्य समूहहरूको अप्रसारसम्बन्धी कुरो रूसको पक्षमा तटस्थता भन्न सकिने कतिपय विज्ञहरूको भनाइ छ ।
हायर स्कूल अफ इकोनोमिक्स सेन्टर फर कम्प्रिहेन्सिभ युरोपेली एण्ड इन्टरनेशनल स्टडिजका निर्देशक भासिली काशिनले रुसका लागि चिनियाँ शान्ति योजना प्रायः स्वीकार्य भएको बताए । तर पश्चिम र युक्रेनले यसलाई अस्वीकार गर्ने कुरामा सहमत भए। उनी विश्वास गर्छन् कि कागजात मूल रूपमा दिमागमा फरक उद्देश्यका साथ एकैसमयमा सिर्जना गरिएको थियो।
“चीनले सबैलाई देखाउन चाहान्छ कि उसले राम्रो शान्ति प्रस्तावहरू ल्याउन सक्छ जसले पश्चिमको कठोर अभिव्यक्तिकोे विकल्पको रूपमा काम गर्न सक्छ। तटस्थ रहने धेरै विकासशील देशहरूले यो पहललाई समर्थन गर्न सक्छन्, “काशिनले भने।
चीनका पहलहरू प्रत्यक्ष रूपमा कम्युनिष्ट पार्टी र सीको विदेश नीति अवधारणाहरूबाट अघि बढ्छन् । विश्वलाई मानवजातिको साझा भाग्यलाई आकार दिने समुदायको रूपमा हेरी यो अवधारणा अगाडि बढ्द्ध । अनभिज्ञ पर्यवेक्षकहरूले मात्र चीनले फरक दृष्टिकोण लिने अपेक्षा गर्न सक्ने एशिया–प्रशान्त अध्ययन केन्द्रका प्रमुख अलेक्ज्याण्डर लोमानोभले भनेका छन् । उनको विचारमा युरोपेली र अमेरिकीहरूबाट प्रस्तावलाई प्राप्त नकारात्मक स्वागत पश्चिम र चीनबीचको सामान्य तनावको परिणाम हो।
“चीन विश्वास गर्छ कि भविष्यमा मानवताले गम्भीर समस्याहरू मिलेर समाधान गर्नुपर्छ। सीका पहलहरू निर्विवाद छन् । तिनीहरूले संयुक्त समृद्धि, उत्पादन शृंखलाहरूको समर्थन, इत्यादिको बारेमा कुरा गर्छन्। यद्यपि, आधुनिक संसारमा, जसले स्पष्ट रूपमा सबै आपसी विश्वास गुमाएको छ, यो सबै विशेष गरी चीनको पक्षमा रहेको पश्चिमसँगको वर्तमान टकरावको सन्दर्भमा कसरी लागू गर्न सकिन्छ भन्ने स्पष्ट छैन। के अमेरिका र त्यसका सहयोगीहरू चिनियाँ मोडलमा आधारित त्यस्तो समुदाय बनाउन तयार छन्? होइन, तेस्रो विश्वका केही देश पनि यसका लागि तयार छैनन्,” विज्ञहरूको भनाइ छ ।
लोमानोभले पश्चिमले विगत २५ वर्षमा नेटो विस्तारको बारेमा रुसको चिन्तालाई बेवास्ता गरेको बताए । उनीहरूले चीनको अपिल पनि सुन्ने छैनन् ।
“चीन शक्तिशाली राष्ट्र हो। तर द्वन्द्वका सबै पक्षले विश्वास गर्ने दलाल बन्न सक्दैन। उदाहरणका लागि, आगोको अन्त्य सम्भव छैन जबसम्म रूसमाथि सैन्य विजयको विचार पश्चिममा हावी हुन्छ, ”लोमानोभले भने ।
विज्ञहरूले ऐतिहासिक रूपमा चीन कहिल्यै मध्यस्थकर्ता नभएको र युक्रेनी द्वन्द्वको सन्दर्भमा एक बन्न इच्छुक नभएको बताए । काशिनका अनुसार अमेरिकाले रुसको सैन्य आक्रमणको शुरुवातमा चीनलाई यस्तो भूमिका खेल्न सुझाव दिएको थियो तर त्यो आग्रहलाई अस्वीकार गरिएको थियो।
हामीलाई अनुमति छ, तर तपाईं हुनुहुन्न
चीनले शान्ति पहल गर्ने बेलामा चीनबाट रुसलाई सम्भावित हतियार आपूर्तिको विषयमा छलफल बढ्दै गयो। अमेरिकाले चीनलाई हतियार पठाउने जस्तो कुनै पनि कदमहरूको बारेमा स्पष्ट चेतावनी पठाएको सुलिभानको घोषणा छ ।सीआईए निर्देशक विलियम बर्न्सले सीबीएस न्यूजसँगको कुराकानीमा अमेरिकी गुप्तचरसँग चीनले रूसलाई हतियार आपूर्ति गर्ने सम्भावनालाई गम्भीरताका साथ विचार गरिरहेको बारे प्रमाण रहेको तर अझै अन्तिम निर्णय नगरेको दाबी गरे । चीन र रुस दुवैले त्यस्ता योजनाहरूको अस्तित्वलाई अस्वीकार गरेका छन् ।
यसअघि, विदेश मन्त्री एन्टोनी ब्लिन्केनले चिनियाँ कम्पनीहरूले युक्रेनसँग लड्न रुसलाई गैर–घातक सैन्य सहायता प्रदान गरेर र रुसलाई पश्चिमी आर्थिक प्रतिबन्धहरूको बेवास्ता गर्न मद्दत गरिरहेको दाबी गरेका थिए। केही चिनियाँ संगठनहरू पहिले नै अमेरिकी प्रतिबन्धहरूमा परेका छन् । उदाहरणका लागि, जनवरी २६ मा, युएस ट्रेजरीले लक्जमबर्गमा रहेको टियानी रिसर्च इन्स्टिच्युसन (चाङ्सा) र यसको सहायक कम्पनीलाई सिंथेटिक–एपर्चर रडारले सुसज्जित उपग्रहहरूबाट युक्रेनको तस्बिरहरू प्रदान गरेकोमा रुसी कम्पनी टेरा टेकलाई प्रतिबन्ध लगाएको थियो। टेरा टेक, बारीमा, कथित रूपमा तस्बिरहरू पीएमसी वेगनरलाई पठायो ।
फलस्वरूप, रुसप्रतिको आफ्नो नीतिमा हस्तक्षेप गर्ने पश्चिमा प्रयासप्रति चीनले तीव्र प्रतिक्रिया देखायो। रुसमा रहँदा वाङले चीन र रुस सम्बन्ध बलियो रहेको र विकसित अन्तर्राष्ट्रिय परिस्थितिले प्रस्ताव गरेको कुनै पनि परीक्षणको सामना गर्ने बताए ।
ईयू कूटनीति प्रमुख, जोसेप बोरेलले म्युनिखमा अनौपचारिक कुराकानीको क्रममा वाङले युक्रेनलाई ईयूले हतियार आपूर्ति गरेमा चीनले रुसलाई हतियार किन नदिने भनेर सोधेको दाबी गरे । बोरेलले भने, “मैले ठूलो भिन्नताको व्याख्या गर्नुप¥यो, युक्रेनमा युद्धले हामीलाई कस्तो ठूलो खतरा खडा गरेको छ भनी बताउनु प¥यो।”
लोमानोभका अनुसार यो पश्चिमको दोहोरो मापदण्डसँग दिक्क भएको दर्शाउने र युरोपेली युनियनसँग समान आधारमा सहयोग गर्ने आफ्नो घट्दो आशा देखाउने वाङको तरिका हो ।
“लामो समयदेखि चीनले युरोपको रणनीतिक स्वायत्ततामा विश्वास गर्दै आएको छ। तर युरोप चीनलाई नियन्त्रणमा राख्ने अमेरिकी नीतिको परिपूरक बनिरहेको छ।
प्रतिबन्धहरूको साथ यो कस्तो थियोः ईयूले सिनजियाङको अवस्थाको कारण प्रतिबन्धहरू लगाएको थियो, तर प्रतिरोधी उपायहरूको सामना गर्न धेरै छक्क परेको थिए। र अब चीनले सैद्धान्तिक रूपमा युक्रेनको अवस्थाको सन्दर्भमा उस्तैउस्तै कारबाही गर्न सक्षम रहेको देखाएको छ। यद्यपि, मलाई लाग्छ कि रूसलाई हतियार आपूर्तिको मामिलामा, चीनले त्यस्ता अभिव्यक्तिहरूबाट पर जाने छैन् ।” लोमानोभको निष्कर्ष छ ।
क्याटेगोरी : विश्व
प्रतिक्रिया